Oezbeeks
Het Oezbeeks (O‘zbek tili; cyrillisch: Ўзбек тили) is een Oost-Turkse taal die de officiële taal van Oezbekistan is. Ze wordt gesproken door 21,5 miljoen mensen in Oezbekistan en andere landen in Centraal-Azië. Het Oezbeeks behoort tot de Qarluq-familie van de Turkse talen, hetgeen onder andere blijkt uit het feit dat het lexicon en de grammatica het meest op het Oeigoers lijken. Andere invloeden komen uit het Perzisch, het Arabisch en het Russisch.
Het Oezbeeks wordt officieel in het Latijns alfabet geschreven, maar het Cyrillisch wordt ook nog vaak gebruikt, en in het verleden werd het Arabisch alfabet gehanteerd.
Voor 1928 werd het Oezbeeks, net als vele andere talen in Centraal-Azië, geschreven in het Arabisch alfabet. Na 1928 werd het Latijnse alfabet gebruikt, vooral omdat andere Turkse talen dit toen ook deden. Vanaf 1940 echter, onder het Russische bewind van Jozef Stalin, werd omgeschakeld naar het Cyrillische alfabet. Dat werd uitsluitend gebruikt tot 1992, toen Oezbekistan onafhankelijk werd en het Latijnse alfabet werd geherintroduceerd. Tegenwoordig wordt de taal officieel in het Latijnse alfabet geschreven, hoewel het gebruik van het Cyrillische alfabet nog wijdverbreid is. De omschakeling begon in 1997 en de officiële streefdatum was eerst 1 januari 2005, maar is inmiddels met een paar jaar uitgesteld. Inmiddels is een groot deel van het onderwijs op het Latijnse alfabet overgegaan. In 2001 werd de munteenheid in het Latijnse alfabet omgezet en in 2004 schakelden de meeste websites hiernaar over. Ook zijn de meeste straatnaamborden inmiddels veranderd. In de praktijk worden beide alfabetten echter naast elkaar gebruikt doordat de oudere generatie gewend is om het Cyrillische alfabet te gebruiken en de publicatie van boeken door geldgebrek nog weinig in het Latijns alfabet wordt geschreven. De verwachting is dat beide alfabetten nog langere tijd naast elkaar zullen worden gebruikt, hoewel van hogerhand het gebruik van Cyrillisch wel wordt ontmoedigd.
De onderstaande tabel toont het officiële Latijnse en Cyrillische alfabet van het Oezbeeks en de bijbehorende uitspraak in fonetische tekens.
Het Oezbeeks wordt officieel in het Latijns alfabet geschreven, maar het Cyrillisch wordt ook nog vaak gebruikt, en in het verleden werd het Arabisch alfabet gehanteerd.
Voor 1928 werd het Oezbeeks, net als vele andere talen in Centraal-Azië, geschreven in het Arabisch alfabet. Na 1928 werd het Latijnse alfabet gebruikt, vooral omdat andere Turkse talen dit toen ook deden. Vanaf 1940 echter, onder het Russische bewind van Jozef Stalin, werd omgeschakeld naar het Cyrillische alfabet. Dat werd uitsluitend gebruikt tot 1992, toen Oezbekistan onafhankelijk werd en het Latijnse alfabet werd geherintroduceerd. Tegenwoordig wordt de taal officieel in het Latijnse alfabet geschreven, hoewel het gebruik van het Cyrillische alfabet nog wijdverbreid is. De omschakeling begon in 1997 en de officiële streefdatum was eerst 1 januari 2005, maar is inmiddels met een paar jaar uitgesteld. Inmiddels is een groot deel van het onderwijs op het Latijnse alfabet overgegaan. In 2001 werd de munteenheid in het Latijnse alfabet omgezet en in 2004 schakelden de meeste websites hiernaar over. Ook zijn de meeste straatnaamborden inmiddels veranderd. In de praktijk worden beide alfabetten echter naast elkaar gebruikt doordat de oudere generatie gewend is om het Cyrillische alfabet te gebruiken en de publicatie van boeken door geldgebrek nog weinig in het Latijns alfabet wordt geschreven. De verwachting is dat beide alfabetten nog langere tijd naast elkaar zullen worden gebruikt, hoewel van hogerhand het gebruik van Cyrillisch wel wordt ontmoedigd.
De onderstaande tabel toont het officiële Latijnse en Cyrillische alfabet van het Oezbeeks en de bijbehorende uitspraak in fonetische tekens.
Land (geografie)
-
Afghanistan
Afghanistan (Nederlandse uitspr.: [ɑfˈɣaniˌstɑn]; Pasjtoe / Dari: افغانستان; Pasjtoe: Afġānistān, IPA: [avɣɒnisˈtɒn]; Dari: Afġānestān, IPA: [avɣɒnesˈtɒn]), officieel het Islamitisch Emiraat Afghanistan (Dari: امارت اسلامی افغانستان, Imārat-i Islāmī-yi Afghānistān, Pasjtoe: د افغانستان اسلامي امارت, Də Afġānistān Islāmī Imārat), is een land dat zowel tot Centraal-Azië als Zuid-Azië wordt gerekend. Het land heeft een bevolking van ruim 38 miljoen mensen anno 2022, die wonen op een grondgebied van ruim 652.000 km². Het land wordt begrensd door Pakistan in het zuiden en oosten, Iran in het westen, Turkmenistan, Oezbekistan en Tadzjikistan in het noorden en China in het verre noordoosten (de Wachan-corridor in de provincie Badakhshan). Het land hoort ook bij de MENA-landen.
De naam Afghanistan betekent letterlijk Land van de Afghanen. De Pathanen begonnen de benaming Afghaan voor zichzelf te gebruiken vanaf de islamitische periode. Volgens W.K. Frazier Tyler, M.C. Gillet en andere geleerden, "Het woord Afghaan komt voor het eerst in de geschiedenis voor in de Hudud-al-Alam in 982" Het laatste deel van de naam Afghanistan stamt af van het Perzische woord stān (staat of land). De Engelse benaming Afghanland die in verschillende verdragen tussen Kadjaren en Engeland voorkomt over de landen bewoond door Pathaanse stammen (modern Zuidoost-Afghanistan) tussen Perzië en Brits-Indië werd door de Afghanen overgenomen en werd Afghanistan. -
Kirgizië
Kirgizië (uitspraak: [kɪrˈɣizijə]) of Kirgistan (Kirgizisch: Кыргызстан), officieel de Kirgizische Republiek (Kirgizisch: Кыргыз Республикасы, Kyrgyz Respublikasy), is een land in Centraal-Azië. Het land is een binnenstaat en wordt begrensd door Oezbekistan, Kazachstan, China en Tadzjikistan. De helft van het land, dat een totale oppervlakte heeft van, ligt boven 3000 meter hoogte in het Tiensjangebergte. De hoofdstad is Bisjkek in het noorden van het land.
Vanaf de 19e eeuw kwam Kirgizië stap voor stap onder het gezag te staan van het Russische Rijk en later de Sovjet-Unie. In 1936 werd Kirgizië een socialistische sovjetrepubliek. Bij het uiteenvallen van de Sovjet-Unie verklaarde Kirgizië zich in 1991 onafhankelijk en in 1993 werd een grondwet van kracht die het staatshoofd verregaande bevoegdheden geeft. -
Oezbekistan
Oezbekistan (uitspraak: [uzˈbekistɑn]), officieel de Republiek Oezbekistan (Oezbeeks: Oʻzbekiston Respublikasi), is een land in Centraal-Azië. Het grenst aan Kazachstan, Kirgizië, Tadzjikistan, Afghanistan en Turkmenistan. Het heeft geen verbinding met een zee.
De val van het Mongoolse Rijk in Centraal-Azië bracht in de 15e eeuw verschillende Oezbeekse dynastieën aan de macht, die er onder meer de onafhankelijke rijken Chiva, Buchara (Bochara) en Kokand stichtten. Geleidelijk aan annexeerde Rusland deze islamitische kanaten en emiraten rond Xiva, Buchara en Kokand in de laatste 30 jaar van de 19e eeuw en bracht ze uiteindelijk onder in het immense Midden-Aziatische generaal-gouvernement Turkestan van het Russische Rijk. De Oezbeken kwamen tot aan de Eerste Wereldoorlog meermalen in opstand. Tijdens de Russische Burgeroorlog (1918-1922) was Centraal-Azië een van de gebieden waar de oorlog het langst voortduurde, vooral door het verzet van de Basmatsji's, die een islamitische staat wilden. Al in 1918 werd eveneens de communistische Turkestaanse Autonome Socialistische Sovjetrepubliek opgezet. -
Turkmenistan
Turkmenistan (uitspr.: [tʏrkˈmeniˌstɑn]), ook als Toerkmenistan gespeld, officieel Republiek Turkmenistan (Turkmeens: Türkmenistan Respublikasy), is een land in Centraal-Azië dat grenst aan Kazachstan, Oezbekistan, Afghanistan, Iran en de Kaspische Zee. Het land heeft een oppervlakte van 488.100 km² en telde in 2020 ruim 5,5 miljoen inwoners. De hoofdstad is Asjchabad.
Van 1924 tot 1991 was Turkmenistan een onderdeel van de Sovjet-Unie als een van de socialistische sovjetrepublieken (Toerkmenskaja Sovjetskaja Sotsiallistitsjeskaja Respoeblika).