Mapa - Odessa (Odesa)

Odessa (ukr. Одеса, Odesa, ros. Одесса, Odiessa) – miasto i stolica obwodu odeskiego Ukrainy, położone nad Morzem Czarnym. Na początku 2020 roku, z liczbą mieszkańców przekraczającą 1 mln, Odessa zajmowała trzecie miejsce (po Kijowie i Charkowie) wśród najludniejszych ukraińskich miast.

W 2009 roku historyczne centrum miasta zostało wpisane na ukraińską listę informacyjną UNESCO – listę obiektów, które Ukraina zamierza rozpatrzyć do zgłoszenia do wpisu na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

W starożytności na terenie Odessy istniały dwie osady greckie: „Isiaka” i „Istrian”. Od 337 roku tereny te należały do Gotów, w 390 przejęli je Hunowie, a w 453 Kutrigurzy (potomkowie Hunów). W 520 znalazły się pod panowaniem Awarów, w 620 Bułgarów (Hordy Asparucha) do 830 roku, kiedy zdobyli je Madziarowie.

Od XIV wieku na terenie Odessy istniała tatarska warownia Chadżybej podległa Chanatowi Krymskiemu. W wyniku podbojów litewskich pod koniec XIV w., od 1392 r. do końca lat 40. XV w. terytorium między Dniestrem i Dnieprem pozostawało pod władzą Wielkiego Księstwa Litewskiego pozostającego w unii z Polską. Witold Kiejstutowicz zbudował na brzegu Morza Czarnego fortyfikacje, między innymi rozbudował twierdzę Chadżybej, ulokowaną dokładnie w miejscu dzisiejszej Odessy. Według Jana Długosza, w 1415 r. Władysław Jagiełło wysłał kilka statków z pszenicą z portu „Kaczybueiow”. W 1442 roku król Władysława III Warneńczyk nadał Chadżybej w dożywocie kasztelanowi i staroście kamienieckiemu Teodorykowi z Buczacza.

Po okresie przynależności do Litwy, w 1529 twierdza znalazła się w osmańskim regionie Jedysan (tur. Yeni Dünya, czyli Nowy Świat). Pozostała turecka aż do końca XVIII wieku.

W nocy z 13 na 14 września 1789 r. turecki Chadżybej został zdobyty dla Rosji przez Kozaków pod dowództwem Hiszpana Jose de Ribasa. Dało to impuls do powstania miasta, które oficjalnie rozpoczęto budować 22 sierpnia 1794 roku według projektu pochodzącego z Brabancji inżyniera François Sainte de Wollanta i nazwano Odessa. Zarządzający miastem od 1804 roku gubernator de Richelieu ukończył budowę portu. W 1822 roku wpływy z ceł wyniosły 40 mln rubli, co stanowiło ponad 14 procent ówczesnego dochodu Rosji. W XIX wieku miasto stało się głównym portem obsługującym eksport rosyjskiego zboża. Dzięki temu stało się jednym z najbogatszych i najszybciej rozwijających się miast carskiej Rosji.

W 1795 miasto miało 2250 mieszkańców, a w 1814 – 25 tys. Potem wzrost liczby ludności był jeszcze szybszy: w 1850 – 100 tys., w 1873 – 185 tys., w 1884 – 225 tys., w 1900 – 450 tys. Przed wybuchem I wojny światowej. W tym okresie społeczność żydowska Odessy doznawała aż sześciokrotnie pogromów: w 1821, 1859, 1871, 1881, 1900 i 1905. Masakra w roku 1905, która rozgorzała podczas drugiej fali pogromów w Rosji, kosztowała życie od 500 do 2500 żydowskich mieszkańców Odessy, zaś od 300 do kilku tysięcy zostało rannych.

Po rewolucji w 1917 r. miasto straciło swoją wyjątkową rolę i nigdy nie odzyskało poprzedniej świetności. Na początku 1918 miasto stało się stolicą Odeskiej Republiki Radzieckiej. W marcu 1918 r., gdy po traktacie brzeskim na terytorium Rosji wkroczyły wojska niemieckie, Odessa została włączona do marionetkowego Państwa Ukraińskiego rządzonego, za aprobatą niemiecką, przez hetmana Pawła Skoropadskiego. W listopadzie 1918 r. wojska niemieckie i austro-węgierskie opuściły Odessę. Kontrolę nad Odessą usiłowali przejąć zwolennicy różnych stronnictw; 11 grudnia do miasta wkroczyły oddziały ukraińskiego Dyrektoriatu, lecz sześć dni później w miejscowym porcie pojawiły się interwencyjne wojska francuskie, które pomogły przejąć miasto białym Rosjanom z Armii Ochotniczej. Rządy białych i Francuzów w Odessie trwały do początku kwietnia 1919 r., gdy Francuzi opuścili miasto, bez walki oddając je nadchodzącym oddziałom Armii Czerwonej. Ich z kolei rządy w Odessie trwały do sierpnia 1919 r., gdy miasto odbili biali. Odessa została ostatecznie zajęta przez Armię Czerwoną na początku lutego 1920 r.

W latach 1941–1944 Odessa była pod zarządem Rumunii pod nazwą Antonescu (na cześć marszałka Iona Antonescu). W 1941 roku Rumuni wraz z Niemcami dokonali eksterminacji 50 tysięcy Żydów zamieszkujących miasto.